Бјорн Опфер
Доселените Македонци, особено во градовите, не беа добредојдени од сите Бугари, особено во местата каде што имаше малку работни места. Резултатот беше, меѓу другото, тоа што македонските „емигранти“ се обидоа да бидат национално побугарски од домородните Бугари
Во јануари годинава македонската писателка Кица Колбе, која живее во Германија, во колумна за Дојче веле, пишувајќи за „македонските приказни во времето на бугарската окупација“ се наврати на студијата на веќе познатиот германски историчар Бјорн Опфер кој прави компаративно истражување за двете бугарски окупации на Вардарска Македонија: првата од 1915 до 1918 и втората од 1941 до 1944. Оваа студија е објавена во 2005 година под наслов: „Во сенката на војната. Окупација или анексија – ослободување или поробување? Компаративно истражување на бугарското владеење во Вардарска Македонија од 1915-1918 и 1941-1944″. (Bjorn Opfer, „Im Schatten des Krieges. Besatzung oder Anschluss – Befreiung oder Unterdrückung? Eine komparative Untersuchung der bulgarischen Herrschaft in Vardar-Makedonien 1915-1918 und 1941-1944″, LIT Verlag, Münster, 2005).
Оваа книга, всушност, е неговата докторската теза што ја одбранил на Универзитетот во Лајпциг 2004 пред тројца врвни германски познавачи на балканската историја – Штефан Требст, Холм Зундхаузен и Волфганг Хепкен.
За окупацијата во Втората светска војна, кога Бугарија се вклучи кон силите на Оската, предводени од нацистичка Германија, во домашната историографија се знае многу повеќе отколку за онаа во три години од првата, наречена Големата војна.
Со оваа студија-книга Опфер дава извонреден придонес за историографијата користејќи многу материјали објавени од бугарски, македонски, германски, австриски и други историчари за да ја долови ситуцијата за тоа како бугарските окупаторски сили да ја бугаризираат Вардарска Македонија и нејзиниот народ, само три години по Првата балканска војна кога почна нејзиното србизирање.
Ова е капитален придонес за изучување на македонската историја и сосема спротивно од она што десетици македонски историчари, академици и други интелектуалци тврдат дека за историјата на Македонија можат најдобро, најпрецизно и најубаво да се искажат домашните автори. За среќа, тоа не е баш така.
„Независен“ во повеќе продолженија ќе го објави делот од оваа книга на Бјорн Опфер за бугарската окупација на Вардарска Македонија од 1915 до 1918 што е многу значајно за македонската и стручна и поширока јавност.
* * * * *
Квантитативно, егзархиските училишта биле инфериорни во однос на патријаршиските училишта во Македонија. Како резултат на нивниот посилен акцент на ширењето на бугарскиот јазик, бугарско-егзархиските образовни институции предизвикаа поголема резонанца од ривалските грчки институции во однос на градењето нација во бугарска смисла. Освен тоа, егзархиските училишта, за разлика од оние на патријаршијата, не наплаќале школарина и затоа најмногу ги користело посиромашното население, додека Словените од побогатите класи имале тенденција да ги посетуваат грчките училишта поради престиж. На овој начин, големи делови од елитата останале хелинистички, иако поширокото словенско население станало национално побугарско.
Сепак, и покрај сиот акцент на поддршката на училиштата во бугарската и грчката историографија, може да се констатира дека бројот на образовните институции во однос на вкупниот број на жители остана низок, особено во руралните средини. Дури и долго по Првата светска војна, имаше многу висока стапка на неписменост:
„Меѓутоа, колку и да беше ревносна училишната пропаганда, таа достигна само мал дел од населението; здробената маса на неписмени луѓе, особено надвор од градовите, остана национално неразбудена, суровина за идните национални формации, а она што навистина постоеше не беа националностите, туку националните партии“. (Херман Вендел: „Од светот на јужните Словени“, Берлин 1926)
Покрај тоа, наставниците во Македонија беа слабо платени и слабо обучени.
До средината на 1890-те, бројот на Македонците кои емигрирале во Бугарија се проценува на 100.000 до 200.000. Од тогашните 70.000 жители на Софија, речиси 30 отсто биле со македонско потекло: Софија во 1890-те
Денес, бугарската политика и централноста на македонското прашање во бугарскиот национален идентитет и колективната историска свест можат соодветно да се разберат само ако се земе предвид позицијата на имиграцијата во бугарското општество. Само до средината на 1890-те, бројот на Македонците кои емигрирале во Бугарија се проценува на 100.000 до 200.000. Од тогашните 70.000 жители на Софија, речиси 30% биле со македонско потекло. Исто така, 33% од бугарскиот офицерски кор, 43% од државните службеници и 37% од свештениците дошле од Македонија. На почетокот на 20 век, повеќе од 10% од студентите на софискиот универзитет биле со македонско потекло.
Доселените Македонци, особено во градовите, не беа нужно добредојдени од сите Бугари, особено во местата каде што имаше малку работни места. Резултатот беше, меѓу другото, тоа што македонските „емигранти“ се обидоа да бидат национално побугарски од домородните Бугари. Поради натпросечното присуство на македонските Словени во државниот апарат, во политичките партии, во образовните институции и во армиското и стопанското раководство, се вршеше постојан притисок врз бугарската надворешна и културна политика.
Наскоро ниту еден бугарски политичар не можеше да си дозволи отворено да се откаже од санстефанскиот идеал, па дури и да биде помалку посветен на него. Додека бугарската владејачка елита првично се обиде да го инструментализира македонското движење за свои моќно-политички цели, набрзо стана нејасно која всушност е одлучувачката сила. Во бугарската свест се повеќе се зацементираше фундаменталната идеја за преземање на Македонија.
Главен конкурент за доминација во Македонија и националната свест на тамошното население беше грчкиот национализам. Грчкото национално движење имаше предност што грчкиот беше широко користен како комерцијален и универзален јазик за комуникација во европскиот дел на Отоманската империја заедно со отоманскиот турски и што христијанските елити особено во градовите го користеа овој јазик. Тамошната наставна програма се фокусираше на културното богатство на хеленизмот, додека егзархиските училишта повеќе се фокусираа на промовирање на бугарскиот јазик кај словенското население во Македонија.
„Во училиштата во Манастир (Битола) ве учат на која националност навистина припаѓате и секое училиште е всушност фабрика за ‘топовско месо’ кое еден ден ќе и даде територија на владата што го поддржува да победи“ – Британката Мери Едит Дурам во својот дневник за престојот во Македонија во 1903/04 година
„Како што централногерманските дијалекти честопати се наклонети кон долногермански во однос на вокабуларот и горногермански во однос на изговорот, македонскиот дијалект го делеше акцентот и звучните промени со српскиот, со бугарскиот член и типот на деклинација. Во зависност од националноста на неговиот учител, Македонецот тогаш можел лесно да го сврти својот селански словенски на пишан српски или бугарски“. (Херман Вендел: „Борбата на јужните Словени за слобода и единство“, Франкфурт 1925)
На крајот на 19 век, германскиот балкански набљудувач Кучбах, кој ги гледал Македонците како сè уште нејасно национализирани јужни Словени, утврдил дека српскиот и бугарскиот јазик се разликуваат еден од друг само во однос на дијалектот, па дури и пишаниот јазик покажа само мали разлики:
„Значи, не е премногу тешко да се национализира Македонец како Бугарин или Србин, а се што е важно во барањето е поголема или помала вештина со која се прави тоа и средствата што се користат за да се направи тоа“.
А познатата британска патничка Мери Едит Дурам во својот дневник по повод престојот во Македонија во 1903/04 година напиша:
Манастир (Битола) „е полн со витки бели минариња и речиси преполн со ривалски цркви. Грците, Бугарите, Србите и Власите градат изненадувачки убави и големи училишта и ги полнат со пропаганда. Затоа што во училиште на турска територија тешко ги учите вообичаените предмети: ве учат на која националност навистина припаѓате и секое училиште е всушност фабрика за ‘топовско месо’ кое еден ден ќе и даде територија на владата што го поддржува да победи. Училиштето што ќе вложи најмногу пари за оваа задача, по секоја веројатност, на крајот ќе излезе како победник“.
Македонски бегалци
По Младотурската револуција и анексијата на Босна и Херцеговина од Австро-Унгарија во 1908 година, како и очигледниот неуспех на интервентната политика од страна на големите сили, волјата за усвојување на агресивна, анекционистичка политика спрема Македонија се повеќе преовладуваше во балканските држави. Во октомври 1912 година, ова кулминираше со заедничка агресивна војна на сите четири балкански држави против младотурската држава, во која коалициските трупи ја освоија цела Македонија и големи делови од Тракија за само неколку недели. Веднаш започна политика на протерување на муслиманското население што живее таму.
Меѓутоа, не помалку, секоја од балканските држави се трудеше да ги затвори училиштата и црквите на другите нации во нивните соодветни окупирани области и да ги замени со свои. Во исто време се разгореа споровите за македонското наследство, особено меѓу Србија и Бугарија. На 30 јуни 1913 година, бугарското раководство презеде ненадеен напад против српските и грчките трупи за да создаде свршен факт. Меѓутоа, оваа втора балканска војна, која беше придружена со крвави ѕверства од страна на државите учеснички врз „непријателските“ или „непожелните“ националности во окупаторското и борбеното подрачје, заврши со катастрофален пораз за Бугарија. Во Букурешкиот мир што следеше, Македонија беше во голема мера поделена меѓу Грција и Србија. Во Бугарија остана само малиот округ Струмица [Пиринска Македонија]. (Продолжува)
БУГАРСКАТА ОКУПАЦИЈА НА ВАРДАРСКА МАКЕДОНИЈА 1915 - 1918
| ОБИД ЗА БУГАРИЗАЦИЈА НА МАКЕДОНЦИТЕ (3)
Првата работа беше да се уништи се што е „српско“
Австрофилската влада на Васил Радославов реши активно да влезе во војната на страната на Централните сили. Последен пресуден фактор беше тоа што бугарската држава беше уверена дека профитот ќе биде цела Вардарска Македонија. Тоа доведе до објавувањето војна на Србија и заедничкиот поход со Централните сили, кој речиси цела Македонија ја стави под бугарска власт три години: Бугарска војска на окупираната железничка станица во Скопје на 31 октомври 1915
Бјорн Опфер
Слично како српските власти во претходните години, Бугарите исто така ја сметаа Вардарска Македонија како своја територија, било етнографски или историски
Во сите делови на Македонија беше покрената безмилосна кампања за национализација од соодветната балканска држава со цел да се хомогенизира областа во национална смисла. На пример, на 21 септември 1913 година, српската влада донесе декрет за одржување на „јавната безбедност“ на новите области, со што Македонија практично беше ставена во вонредна состојба. Во следните месеци, бугарските егзархиски училишта и цркви беа затворени, учителите и свештениците беа отпуштени, а некои протерани. Заедно со илјадниците бугарофили Македонци, голем дел од нив емигрира во Бугарија. Сите бугарски книги и весници беа забранети. Македонските, но и грчките жители беа принудени да ја сменат наставката -ов или -ос во нивните имиња во српски -иќ.
Во водечките кругови на Бугарија, особено во офицерскиот кор и меѓу организираната македонска емиграција, сè уште постоеше волја да се отфрли „срамот“ од 1913 година и да се изврши ревизија на Букурешкиот мир во обновена војна.
Таквата можност се чинеше дека се појави со избувнувањето на Првата светска војна. На австрофилскиот кабинет на Васил Радославов, кој е на власт од Втората балканска војна, се најде во ситуација се повеќе да му се додворуваат од двете завојувани страни, особено по влегувањето на Отоманската империја во војната. Од друга страна, беше под зголемен внатрешен политички притисок да ја искористи можноста за територијални придобивки. По успесите на Централните сили на Источниот фронт и очигледниот неуспех на инвазијата на Антантата на Дарданелите, владата на Радославов конечно реши активно да влезе во војната на страната на Тројниот сојуз. Последен пресуден фактор беше тоа што бугарската држава беше уверена дека профитот ќе биде цела Вардарска Македонија. Тоа доведе до објавувањето војна на Србија и заедничкиот поход со Централните сили, кој речиси цела Македонија ја стави под бугарска власт три години.
Бугарски војници во окупираниот Дојран во 1917. Градот тогаш навлегуваше во езерото
Слично како српските власти во претходните години, Бугарите исто така ја сметаа Вардарска Македонија како своја територија, било етнографски или историски. Етничките групи коишто не можеа да се асимилираат и национализираат беа гледани како нарушувачки фактор и, ако е можно, истиснати на еден или друг начин. Поинаку беше во случајот со македонското население. Од гледна точка на бугарската владејачка елита, ова се сметаше за „бугарско“, дури и ако тие можеби го „заборавале“ тоа во поединечни случаи, како што се Торбешите или Македонците србофили.
Многу брзо главно средство за „бугаризација“ на освоените области беа училишниот систем и формирањето на други културни институции, но и порепресивните мерки, иако тие не постоеја како подготвена стратегија или разработени планови кога се спроведуваа, туку беа импровизирани.
Првиот чекор беше дека сè што е „српско“ во културната сфера беше уништено или реинтерпретирано во национална бугарска смисла. На многу места беа одземени српски книги, карти и друг научен материјал. По предлог на бугарското Министерство за образование, тие потоа беа регистрирани од надлежни лица, доколку таквите беа достапни, а сите дела со уметничка или научна вредност беа пренесени во Државната библиотека во Софија. Меѓу нив имало големи делови од белградската универзитетска библиотека, која српската влада ја премести во Ниш по избувнувањето на војната и кои окупаторските власти во 1916 година ги префрлиле на Бугарската национална библиотека. Така, како дел од политиката за национализација се случи обемен грабеж на уметноста. На друго место, српските училишни архиви и српски учебници беа конфискувани, а некои уништени.
Во 1913 година во Вардарска Македонија имало околу 290 егзархиски училишта со 493 учители, главно во битолската и скопската околија. Тие сега треба да се реорганизираат и значително да се прошират
Истовремено, секогаш кога е можно, се вршеше притисок врз словенското население да се сменат завршетоците на нивните фамилијарни имиња од -ски на -ов. Но, како и дотогаш под српска власт, таквото барање наиде на гнев кај Македонците. Незадоволство предизвика и ригорозното задолжително воведување на бугарскиот пишуван јазик во канцелариите, училиштата, печатниците и прес-службите, иако само малкумина го совладаа бугарскиот пишуван јазик. Публицистот Волфганг Либал, кој работеше во Австрија, ја опиша оваа практика не како израз на окупациска политика, туку како јасна политика за анексија.
Но, спроведувањето на овие мерки не беше наредено и спроведено централно, туку им беше доверено на локалните општински и општински трипартитни комисии за извршување, што не беше енергично следено насекаде. Меѓутоа, како и во претходните децении, најважниот инструмент на бугаризациските напори беше училишниот систем. Во Бугарија, особено од крајот на 19 век, училиштето како посредник на „националните“ сеќавања се повеќе се користеше од државата за „патриотската инструкција“ на младите и се користи за пропагирање на етничка Голема Бугарија.
Како резултат на оваа принудна „патриотска“ просветна работа во две децении пред Првата светска војна се постигнува сè поуспешен продор на населението со национална култура на сеќавање. Сега беше направен обид да се примени овој „успешен рецепт“ на нови територии, имајќи предвид дека, со оглед на уморниот однос на населението низ Бугарија, „патриотското образование“ енергично се промовираше во училиштата и беа воведени и часови по историја и географија. Постојано внимание беше посветено на „ослободените“ области кои беа „насилно откорнати од бугарското тело“ и сега беа „повторно обединети“ со бугарската нација.
По распуштањето на егзархиските училишта од страна на српските власти во 1913-1915 година, бугарските државни средства биле употребени за нивно повторно воспоставување.
Слика од Охрид за време на бугарската окупација
Во 1913 година во Вардарска Македонија имало околу 290 егзархиски училишта со 493 учители, главно во битолската и скопската околија. Тие сега треба да се реорганизираат и значително да се прошират. Според декретот на Министерството за просвета од 22 јануари 1916 година, двете области Македонија и Моравија биле поделени на четири училишни области Куманово, Струмица, Скопје и Ниш, кои ја координирале развојната работа. Во циркулар во февруари 1916 година, министерот за јавно просветлување, Петар Пешев, се заколнува во „нераскинливата љубов“ на Бугарија кон „повторно откриените браќа“ во Македонија. Трипартитните комисии кои сега беа формирани требаше да дејствуваат како привремени административни тела во заедниците за да се осигураат дека училиштата и читалните се соодветно изградени и дека науката е развиена во градовите и селата. Меѓутоа, брзо станало очигледно дека проширувањето на наставните капацитети за Бугарите немало за цел да го подобри образованието на населението, туку првенствено, понекогаш дури и исклучиво, да го промовира националниот бугарски идентитет. Во мај 1916 година, на пример, окружниот совет на Охрид бил недвосмислено информиран:
„На затекнатото население мора да му се стави до знаење дека биле Бугари со мали исклучоци и дека сега мора да се вратат во пазувите на нацијата, училиштето и црквата“.
Во циркуларите до претседателите на локалните трипартитни комисии во пролетта 1916 година, Министерството за образование уште еднаш ја истакна централната улога што ја игра ширењето на бугарската култура во новите области, за што требаше да се формира национална мрежа на училишта. Во таа насока, требаше да се формира национален образовен комитет, кој имаше задача, меѓу другото, да планира воведување на општо национално образование, да избере бугарски книги за читање и настава и да ги испрати до наставните и образовните институции за да бидат задолжителни. Понатаму, треба да се направи обид да се вклучи локалната интелигенција во оваа бугарска просветна работа и во образовните институции. Најзначајни членови на оваа комисија, која започнала со работа на 2 февруари 1916 година, биле претставници на Министерството за просвета, Софиската народна библиотека како и културните институции и средните училишта. Комисијата првенствено ги избра националните бугарски писатели, едноставната белетристика и селската литература. (Продолжува)
БУГАРСКАТА ОКУПАЦИЈА НА ВАРДАРСКА МАКЕДОНИЈА 1915 - 1918
| ОБИД ЗА БУГАРИЗАЦИЈА НА МАКЕДОНЦИТЕ (4)
Тешко се наоѓаа учители да го спроведат планот за бугаризација
Малку учители од Бугарија сакаа да дојдат во „новите територии“ во Македонија за да се спроведе национализацијата на луѓето и освестување во бугарски дух. Тоа беше особено тешко за средното образование. Беа отворени само две гимназии – во Скопје и Битола: Поглед на Охрид од Галичица во 1917
Бјорн Опфер
Дефицитите во наставниот кадар не обезбедија успех напорите на бугарското раководство кон образованието. А национализацијата само селективно допре до македонската младина
Дека во Софија постепено се обликувале плановите и идеите за национализација на Македонија во нивна полза, говори и фактот што воспоставувањето на таква политика е дури во пролетта 1916 година, неколку месеци по освојувањето на териториите што требало да се бугаризираат, а не порано пред да влезе во војната.
Во март 1916 година, Министерството за образование првично нареди дека соодветните наставни области треба да создадат целосен именик на локалното население и дека сите згради на областа и заедницата што се користат за училишни цели и сите културни институции (театри, библиотеки итн.) да бидат регистрирани.
Откако повеќето несрпски образовни институции веќе беа затворени под српска власт, Бугарите сега ја запреа работата на преостанатите училишта, со исклучок на неколкуте аромански и некои турски институции, и ги користеа испразнетите згради за национални бугарски училишни операции. Наставната содржина беше непогрешливо насочена кон „националното образование“, односно сè повеќе се зголемуваше бројот на часови по бугарски јазик и локална историја (бугарска историја и географија) за сметка на цртање, гимнастика итн.
Сепак, беше тешко да се собере доволно наставен кадар. Од една страна, многу непотребни и обучени работници веќе биле испратени во новопридобиените тракиски области во 1913/14 година, од друга страна, само неколку учители покажале интерес за настава во македонско основно училиште.
По Балканските војни, српската администрација веќе мораше да прибегне кон несрпски учители од османлиската ера за наставниот кадар во Македонија, под услов тие да ги србизираат нивните имиња и да посетуваат курсеви за преквалификација во Белград. По правило, тие тогаш најчесто се користеле во замена за српски учители во стара Србија. Меѓутоа, секој што ќе се спротивставеше на ова беше депортиран во Бугарија. По 1915 година, бугарското Министерство за образование можеше делумно да се врати на овие учители. Многу учители кои беа принудени да емигрираат во годините пред Бугарија да влезе во војната се вратија во своите стари училишта. За жал, потеклото на вработените учители ретко се забележувало во платните списоци на скопската училишна инспекција од 1916/17 година, но може да се претпостави дека многумина потекнуваат од Македонија. Наставниците кои биле испратени од Стара Бугарија главно служеле една година во окупираните области.
Со законот од 1 јануари 1917 година за благосостојба на училиштата, наставниот кадар и финансиските средства на поединечните институции уште повеќе биле предмет на Министерството за образование во Софија. Тоа презеде зголемени иницијативи за да ги охрабри училиштата максимално да ги користат државните и локалните фондови кои им се достапни, а во исто време уште повеќе се обидува да го контролира користењето на таквите средства.
Паралелно со развојот на бугарската мрежа на основни училишта, беа основани и други културни институции, како основањето на Градскиот драмски театар во Скопје на 7 јануари 1917
До 31 март 1916 година, беа формирани вкупно 46 урбани и 69 селски училишта низ областа МВИО, во кои беа вработени 274 наставници. Во летото 1916 година биле отворени гимназии во Скопје и во Битола. Властите, исто така, успеаја постепено да го зголемат бројот на училишта и ученици, но како што продолжи војната, зголемениот број на наставни објекти не можеше да биде исполнет или тоа можеше само во ограничен обем. На пример, во писмо до министерот за образование на 2 септември 1918 година, Окружниот училишен инспекторат Битола се пожали дека училиштата во градовите може да се одржуваат, но во селата значителен број објекти не може да се екипираат. Во многу училишта во земјата наставата се одржуваше само неколку месеци годишно, веројатно поради обврските на учениците за сеидба и берба.
Покрај кадровскиот проблем, се појавија и правни потешкотии. Во отоманско време, повеќето училишта биле регистрирани под црковно спонзорство. Егзархијата можела самостојно да располага со овие и со објектите што им припаѓале и да стекне нови поседи. Меѓутоа, во бугарското кнежевство училишниот систем се разви поинаку. Таму, училишната област беше доделена на државата, односно соодветните згради беа државна или општинска сопственост. Според волјата на Министерството за образование, ова сега требаше да се воведе и во Македонија, што пак предизвика соодветни протести кај егзархиското раководство, кое, сепак, остана неефикасно.
Уште во септември 1915 година, министерот за образование Петар Пешев презентираше предлог-закон за воспоставување на единствен систем на основно училиште на териториите што треба да се „ослободат“, со кој се предвидуваше државата да го преземе образовниот суверенитет над поранешните црковни институции. Во јануари/февруари 1916 година сите училишни згради биле предадени на државата или на бугарските културни и образовни институции. Потоа, во мај 1916 година, Министерството издаде циркуларно писмо до општинските и училишните власти во новите територии, со наредба да се евидентира целиот имот на црковните училишта. Државната комисија составена од постари функционери од Министерството за образование и МВР тогаш одлучуваше за понатамошно распоредување. Повторно имаше протести од црковното раководство. Сепак, до крајот на војната не беше најдено задоволително решение, па така сопственичките барања останаа нерешени.
Сепак, ефективноста на кампањата за бугаризација во училишното работење мора да се оцени со голема претпазливост. Како и во годините на османлиското владеење, густината на наставните институции, особено во руралните средини, остана целосно несоодветна. Дополнително, зачудувачките дефицити во наставниот кадар не обезбедија соодветна настава во постојните институции. На тој начин, напорите на бугарското раководство кон образованието, а во исто време и национализацијата, само селективно допреа до македонската младина.
За време на Балканските војни, бугарските интелектуалци се вклучија во колективен ентузијазам за војување, но беа порезербирани во однос на влегувањето во Првата светска војна во 1915 во сојуз со Централните сили и Османлиите
На крајот на март 1917 година, бугарскиот министер за образование Пешев уште еднаш во циркуларно писмо експресно ја истакна улогата на основните училишта, кои го задржаа роднинскиот дух и јазикот во долгите години на „покорувањето“ и создадоа поволни услови за ослободување од страна на победничките бугарски раце. Меѓутоа, сега беше неопходно зголемено проширување на средните училишта. Но со оглед на недоволниот број и квалитет на постоечките основни училишта, тоа беше илузорно. Исто така, имаше прекини во работата на училиштата како резултат на епидемии и недостаток на јаглен особено во зимата 1917/1918 година.
Посиромашните заедници и државата, која стануваше сè позадолжена како резултат на војната, обично немаа потребни средства за градење повисоки класи. Исклучок беа неколку специјални училишта, како деловните училишта за жени во Скопје и Тетово, кои беа новоформирани за време на светската војна,и кои беа наменети да служат за долгорочно унапредување на земјоделството и за кои беа распоредени учители од стара Бугарија.
Паралелно со развојот на бугарската мрежа на основни училишта, беа основани и други културни институции, но тие беа во голема мера ограничени на поголемите градови. Тоа беа добротворни организации или читателски друштва на кои им беше обезбедена само национална бугарска литература.
Бугарски војници на извидничко место на фронтот околу Дојран во 1917
Овде може да се идентификуваат две цели што ги следеше бугарското раководство. Во текот на тековната, крвава војна и растечкото разочарување на војниците и цивилите, фокусот беше ставен на промовирање на „патриотска жртва“. За време на Балканските војни од 1912/13 година, бугарските интелектуалци се вклучија во колективниот ентузијазам во контекст на војување, но тие покажаа малку резервирана позиција во 1915 година, што беше резултат на не општо прифатениот сојуз со Централните сили и Османлиите. Меѓутоа, во исто време, реакцијата на населението во никој случај не одговараше на ентузијазмот за војна од 1912 година.
Затоа, владата се трудеше да го подигне „националниот дух“ на војниците преку активни културни политики во оперативната армија. И ова сè повеќе беше насочено кон македонските регрути од „ослободените области“. Во командата на армијата беше формиран посебен оддел за култура уште во Првата балканска војна. Ова беше одговорно, меѓу другото, за спроведување на воена цензура, обезбедување „соодветна“ литература и написи во печатот за војниците на фронтот, поддршка на училишниот систем, отворање книжарници и читални, фронтовски театри на окупираните територии и назначување војска уметници и фотографи до штабовите, да ја користат уметноста и културата во документирањето на војната.
За овие задачи биле користени и бугарски научници; делумно за „фронтовски читања“. Во штабовите на армиите беа поставени соодветни пододделенија. Персоналот на 11. дивизија бил особено активен во изборот и дистрибуцијата на „народната“ литература, при што старите српски мапи или книги повремено се реинтерпретирале како бугарски. Во 1917 година дури за војниците била составена книга за национална историја од комисија формирана специјално за оваа намена од Генералштабот. (Продолжува)
И Свети Климент беше прогласен за симбол на бугарскиот патриотизам
Кога фронтот се распадна во септември 1918 година, бугарските власти мораа да ја евакуираат окупираната област, а владата во Софија беше принудена да побара од сојузниците прекин на огнот. Сонот за обединета Санстефанскa Бугарија и „ослободувањето“ на „македонските Бугари“ повторно пропадна на крвав начин: Македонски бегалци за време на Првата светска војна
Бугарија направи голема прослава за 1000-годишнината од смртта на Свети Климент Охридски на 9 август 1916 година, првично планирана за Софија, а потоа преместена во Македонија за да се нагласи важноста на „повторните обединетите територии“
Втората главна цел на бугарската културна политика, освен воспоставувањето на нов училишен систем, беше да се нагласи „вистинскиот бугарски идентитет“ на „ослободените области“ со цел да се легитимизираат експанзионистичките претензии на државата од една страна, и во исто време да се поддржат „бугаризациските напори“ научно и културно. Балканските војни веќе значително го забрзаа културниот интерес за областите „што требаше да се ослободат“, а Македонија повторно се разви во доминантна тема на академските истражувања и работата на бројни уметници и интелектуалци за време на Првата светска војна.
Бугарската влада, пред сè, министерствата за образование и за војна, категорично го поддржаа овој тренд и во јуни 1916 година испратија истражувачки комитет од реномирани научници и познати македонски партизани во МВИО. Владата пак тесно соработуваше со Македонскиот извршен комитет, моќното раководно тело на македонската емиграција во Бугарија, кое избра некои од членовите на комитетот и ги регрутира за четата. Целта беше првенствено географско и етнографско истражување на „новите области“, во кои особено беа вклучени и Бугарската академија на науките и Универзитетот во Софија. Археологијата, која првенствено имаше за цел да ги обезбеди бугарските „историски права“ на Македонија, добиваше сè поголема важност. Слични истражувачки патувања беа организирани во Добруџа во 1917 година.
По предлог на командата на германската армија распоредена на Солунскиот фронт таканаречените универзитетски читања се одржаа во мај 1918 година во Скопје и Охрид и во август 1918 година во Крушево, на кои учествуваше делегација на германски научници. Тематската ориентација јасно им служеше на пропагандистичките цели и на академската легитимност на територијалните претензии на Бугарија. Други истражувачки ставки беа од интерес за војската. За да се постигне соодветно ширење на овие „докази“, предавањата подоцна беа објавени на неколку европски јазици. Се обработуваа поединечни предавања, на пр. „Борбата на македонските Бугари за образование“ (П. Нојков), „Улогата на Бугарија во светската војна“ (И. Георгов), „Нацијата како историски факт и нашата должност кон неа“ (Д. Михалчев) , „Балканските народи во античко време“ (Г. Качаров), „Граница на бугарскиот јазик“ (Б. Цонев) или „Бугарскиот јазик и бугарското единство“ (А. Теодоров-Балан).
Во мирните денови на бугарската окупација: Деца од Охрид на езеротo во 1916 година
Беше промовиран и бугарски систем за печатење, иако тој беше во голема мера ограничен на Скопје и затоа првенствено допре до тамошните елити. Најважното списание „Родина“ во голема мера го иницираше македонското движење на Тодор Александров. Тоа ја снабдуваше потребната хартија и машини за објавување на списанието и ги избираше уредниците и печатарите.
Друг израз на бугарската политика во контекст на културната работа беше реинтерпретацијата и инструментализацијата на историските настани и акцентот на црковните и националните празници, како што се 1000-годишнината од упокојувањето на Свети Климент Охридски и Денот на Кирил и Методиј на 9 август 1916 година, кои првично биле планирани за Софија, но на крајот биле преместени во Македонија за да се нагласи важноста на „повторните обединетите територии“.
Од почетокот на векот, Бугарија се повеќе се фокусираше на „духовната мобилизација“ и трајното нагласување на интегралниот идентитет и основата на заедницата преку националните празници, но тоа сега се повеќе се применуваше и во „ослободените области“. Маршовите, прогласите и свечените церемонии имаа за цел да помогнат да се пренесе чувството на национално единство кај уморното од војна население воопшто и истовремено да се интегрираат „ослободените“ Бугари во ова „единство“. Раскошно организираните прослави за Свети Климент беа подготвувани од декември 1913 година и беа под надлежност на национален комитет формиран за таа цел, на чело со историчарот Александар Теодоров-Балан. Целта на ова беше да се одбележи славното „национално“ минато со користење на стари средновековни митови и да се нагласи важноста на Климент како симбол на бугарскиот напредок, побожност и жртва за нацијата на „национален народен фестивал“. Теодоров-Балан 1000-годишнината од неговата смрт ја опиша како „слава на верата, (…) на несебичноста и свесниот патриотизам“. По освојувањето на Македонија, бројни делови од планираните национални манифестации и церемонии конечно беа преместени во МВИО.
Кирил и Методиј беа третирани на многу сличен начин. Со вклучување на пробугарски, македонски ветерани од Балканските војни, гимнастички и младински организации и здруженија на резервни офицери, меѓу 8 и 10 август 1916 година во Скопје и Охрид беа спроведени големи демонстрации и прослави, при што армиското раководство учествуваше значително во организирање и надзор на настаните.
Друг пример за државно поставување и пропагирање на колективен, верско-национален идеал за единство беа прославите организирани за 15-годишнината од Илинденското востание, кое се сметаше за симбол на ослободителната борба на „бугарскиот“ народ и се толкуваше како борба за бугарскиот јазик и култура против тиранскиот османлиски режим. Повторно војската и црквата беа искористени како составен дел од настаните. Градоначалниците уште еднаш беа повикани од власта достоинствено да го прослават овој ден и во секој случај да ја вклучат „младината што учи“, а таа треба што порано да се воспита во националниот дух. Инаку, во подготовката на овие прослави учествуваше и Тодор Александров, кој беше секретар на планската комисија за главната свеченост во Крушево.
Софија организираше прослави на 15-годишнината од Илинденското востание како симбол на ослободителната борба на „бугарскиот“ народ. Во подготовката на овие прослави учествуваше и Тодор Александров, кој беше секретар на планската комисија за главната свеченост во Крушево
Меѓутоа, на моменти репресивните дејствија на бугарските власти добиваа гротескни карактеристики. На пример, еден австроунгарски офицер пријавил од Скопје во почетокот на 1916 година:
„Веројатно е точно дека овие радикални мерки се придружени со потсмев, па затоа во Ушкуб столбовите на предворјето на џамијата, амвоните во православните цркви итн. се обоени со црвена, зелена и бела боја од горе до долу…“
Во Софија 1000-годишнината од смртта на Климент Охридски беше опишана како „слава на верата, на несебичноста и свесниот бугарски патриотизам“
Сомнително е дека бугарската училишна и културна политика постигнала некои забележителни успеси во текот на само три години окупација. Поплаките во привремената окупациска администрација беа преголеми, бројот и обуката на достапните наставници беа недоволни, а товарот на блискиот Солунски фронт беше преголем. Под овие услови, Министерството за образование не беше во можност да воспостави ефикасен и државен контролиран систем на настава.
Кога фронтот се распадна во септември 1918 година, а делови од бугарските војници се побунија, Македонија повеќе не можеше да се држи. Под понекогаш хаотични околности, бугарските власти мораа да ја евакуираат окупираната област, а владата мораше да побара од сојузниците прекин на огнот.
Сонот за обединета Санстефанскa Бугарија и „ослободувањето“ на „македонските Бугари“ повторно пропадна на крвав начин. Многу бугарофили Македонци ја загубија довербата во способноста на Бугарија да ја одреди иднината на општествено-економски опустошената и социјално разурната Македонија од 1912-1918 година. Емиграциското движење, кое енормно порасна во повоениот период, дополнително ја ослабна поддршката на бугарското национално движење. Без разлика на ова, сонот за Сан Стефано, доколку е потребно по период на регенерација и повторно вооружување, во обновен вооружен конфликт, остана во мислите на водечките бугарски елити. (Крај)