Во новото преуредување на картите Турција е голем победник: нејзиното влијание силно расте, а Ердоган може да триумфира по 14 години. Падот на Асад значи и обновување на исламизмот како политичка сила во арапскиот свет. Губитници се Иран и Русија, како и Хезболах
фанзивата на опозицијата, која го собори режимот на Башар ал Асад за дванаесет дена, претставува пресвртница во историјата на Сирија. Дополнително, започна синџир на настани што ќе ја преобликува геополитичката слика на голем дел од Блискиот Исток. Победата на опозицијата и бегството на Асад во Москва се резултат на синергетската кулминација на неколку процеси, на сириско, регионално и глобално ниво. Династијата Асад владееше брутално 54 години, односно од 1970 година, кога командантот на авијацијата Хафез ал Асад ја презеде власта со воен удар.
Во март 2011 година, пред повеќе од 13 и пол години, како дел од „Арапската пролет“, избувнаа масовни немири, проследени со вооружен бунт кој набрзо се претвори во крајно брутална граѓанска војна. Според проценките, од пред војната биле убиени околу 22 милиони Сиријци, од 400 до 600 илјади луѓе, од кои повеќе од половина биле цивили. Околу 13 милиони граѓани избегаа, половината надвор од државата. Голем број светски и регионални сили интервенираа во војната на спротивставените страни - САД на чело на голем број западни земји, Саудиска Арабија и други монархии од Заливот, Турција, Израел, Русија, Иран. Поради горенаведеното, исклучително сложениот конфликт беше соодветно опишан како „мини светска војна“, која помина низ низа фази.
Самата земја се распадна на територии контролирани од спротивставени фракции и околу стотина различни паравојски, вклучувајќи го и морбидниот калифат на „Исламска држава“, кој во еден момент опфаќаше голем дел од Сирија и Ирак. До средината на 2015 година, се чинеше дека режимот на Асад едвај преживува, меѓутоа, до 2020 година, владините трупи, главно благодарение на поддршката на руската авијација, Иран и проиранските паравоени сили, повторно зазедоа околу три четвртини од земјата, и антирежимската опозиција беше заглавена во дел од провинцијата Идлиб. Таквата ситуација преовладуваше, повеќе или помалку, до 27 ноември, кога опозициските сили - првенствено исламистичката Хајат Тахрир ал-Шам („Организација за ослободување на Левантот“ или ХТС) и протурската Сириска национална армија, заедно со неколку други групи, извршија громобрански напад и тие исто така влегуваат во Дамаск.
Асад постигна примирје во 2020 година. Сирија минатата година беше повторно примена во Арапската лига. Имаше и процес на нормализација со ЕУ, бидејќи ЕУ сакаше да врати што е можно повеќе бегалци. Можеше да ја искористи можноста да почне реконструкција и да стекне некаков легитимитет, а не направи ништо, вели новинарката Франческа Бори.
Во западната јавност, доминантните конзервативни и либерални толкувања го нагласуваат крајно суровиот и масовен терор со кој таткото и синот ја одржувале својата власт, а причините за бунтот главно се сведуваат на аспирациите на населението за слобода. Дел од левицата сепак го виде „помалото зло“ во режимот, главно од две причини. Бидејќи Асадите припаѓаат на малцинската, маргинална шиитска секта на Алавитите, тие управуваа со мнозинската сунитска земја на исклучително секуларен начин. Ова значеше верска толеранција во земја каде што околу една четвртина од населението е составено од религиозни малцинства - околу 13 отсто шиити, десет отсто различни христијански деноминации, а остатокот Друзи.
Идеологијата на владејачката партија Баат првично силно го истакна антиимперијализмот, неврзаноста и арапскиот социјализам. Баат буквално значи воскресение, а партијата основана во 1943 година ги отелотвори модернизационите тенденции и бараше лидерство во целиот арапски свет. Конечно, Вашингтон беше тој што со своите акции од Авганистан до Либија го промовираше, па дури и го поддржа подемот на џихадистите. Во реалноста, и двете горенаведени ставови - и доминантниот и присутен од левицата - содржат само дел од вистината. Тие ја поедноставуваат една исклучително сложена слика со многу противречности и ги оцрнуваат важните фактори, пред се економските, но и други.
Како и многу Алавити и Сиријци воопшто, Хафез ал Асад потекнуваше од сиромашна област. По доаѓањето на власт, тој спроведе опсежни социјални и економски реформи, вклучително и национализација на големи компании, експропријација и прераспределба на имотите и подобрување на условите за живот на селанството. Тој ја истакна и еманципацијата на жената. И покрај некои почетни успеси, режимот се карактеризираше со корупција и репресија. Алавитите и сунитите од пониските класи беа непропорционално назначени на позиции на моќ, во согласност со критериумот на лојалност, на штета на традиционалните урбани конзервативни елити. Огромен дел од националните ресурси беа проголтани од армијата, кои се зголемија речиси десет пати за петнаесет години.
Амбициите беа Сирија да се претвори во водечка арапска сила, која ќе може да му конкурира на Израел. Таквата армија беше претворена во столб на режимот. Воените трошоци заедно со промената на економската конјуктура нужно доведоа до штедење. Тоа, пак, во комбинација со гневот на претходно декласифицираните елити, огорченоста од појавата на нова привилегирана класа, секуларните политики и фактот што дел од населението ги гледа Алавитите како еретици, доведе до заживување на Муслиманското братство. Ова беше во согласност со општиот тренд во арапските општества разочарани од неуспесите на модернизацијата, прогласена од арапскиот социјализам. Потоа во 1982 година избувна вооружен бунт во кој исламистите ја окупираа Хама. Армијата безмилосно го израмни градот, а најмалку десет илјади цивили беа убиени. Режимот тогаш воспостави тоталитарна контрола врз општеството преку тајната служба Мухабарат и други органи.
Во 2000 година, по смртта на неговиот татко, Башар ал-Асад ја наследи власта, а изградбата на неговиот свет култ на личноста започна порано. И покрај одредено дотерување , авторитарната природа на владата не е променета. Но, имаше големи промени на економското поле, кои Џозеф Дахер , сириско-швајцарски политиколог и автор на книга за политичката економија на Сирија по востанието, живописно ги опиша на веб-страницата на Фондацијата Роза Луксембург . Во новиот милениум, Сирија брзо спроведуваше неолиберални политики. Економијата од економија во која државата игра важна улога се претвори во пазарна, што заедно со намалувањето на даноците доведе до збогатување на високата класа и странските инвеститори.
Франческа Бори (Фото: Горан Станцл/PIXSELL)
Моќта најмногу била концентрирана во рацете на владетелот и кругот околу него. За одржување на таа моќ се користеше државниот имот, а мафијашката приватизација особено беше од корист на кругот на роднините и лојалистите на Асад. За разлика од класите кои уживаа во луксуз, реформите го осиромашија убедливо најголемиот дел од граѓаните. Намалени или укинати се субвенциите за прехранбени производи, гас и други енергетски производи. Квалитетот и достапноста на здравството и образованието и другите социјални услуги паднаа, како и стапката на вработеност. Пред избувнувањето на војната, една третина од Сиријците живееле под прагот на сиромаштија, а уште една третина само малку над неа.
Руралните области се осиромашени од 1980-тите, така што во деценијата пред војната, процентот на сиромашни во руралните средини беше 62 проценти. Егзодусот во урбаните области беше забрзан со приватизацијата на земјиштето и големата суша што избувна во 2006 година. Сиромашните квартови цветаа околу јадрата на градот, додека шпекулациите за недвижности поттикнати од капиталот од Персискиот Залив и укинувањето на ограничувањата за изнајмување доведоа до неподносливо високи трошоци за домување . Имаше „поместување на првобитната социјална основа на режимот, која првично се состоеше од селани, владини службеници и делови од буржоазијата“, во насока на „режимска коалиција на блиски капиталисти - т.е. рентиерска алијанса на политички посредници и буржоазијата и високата средна класа кои го поддржуваат режимот“.
Не случајно губитниците на економската либерализација станаа водачи на антирежимското движење. Вака Башар ал Асад ја уништи сопствената социјална поддршка: „географијата на бунтовите во Идлиб, Дара и другите средни градови, како и во другите рурални области покажува шема, имено, сите тие беа историски упоришта на Баат, кои имаше корист од земјоделските реформи во 1960-тите“. Голем број меѓународни актери интервенираа во сириската војна - вклучувајќи ги САД и остатокот од Западот, кои активно го поддржуваа соборувањето на Асад, вклучително и вооружувањето на бунтовниците - но нејзините првични причини се од домашна природа: „отсуството на демократија и растечкото осиромашување на широки делови од сириското општество се на позадината на корупцијата и растечката нееднаквост го подготви теренот за народен бунт што само ја чекаше вистинската искра“. И таа искра дојде со Арапската пролет.
Италијанската новинарка Франческа Бори известува од Сирија од 2012 година. Нејзината одлична книга „Сириска прашина“ е преведена на хрватски, во која таа напиша дека „за разбирање на Сирија, Маркс е поважен од Куранот “.
- Во Европа претерано ја нагласуваме улогата на религијата, но за време на Арапската пролет во сите земји, економијата и социјалната исклученост беа клучни. Елитите се општествено малцинство фокусирано на сопствената моќ и бизнис. Постои идеја дека Арапската пролет е некој вид на странски заговор. Тоа апсолутно не е точно. Се вклучија и странски сили, но тоа беше навистина арапска револуција, која не е завршена, бидејќи нејзините причини се уште се таму - вели репортерот за Новости.
Сирија ќе функционира само ако се формира инклузивна влада. Знаеме кои се Џолани и ХТС. Иако изгледа дека се однесуваа добро во Алепо, нема причина да им веруваме на нивните убави зборови, вели политикологот Томас Шмидингер.
Актуелните настани беа одлучно ко-обликувани од интеракцијата на сложените регионални и глобални геополитички процеси. Можеби најголемо влијание имаа интересите и конкуренцијата на регионалните големи сили. Режимот на Асад беше единствениот државен сојузник на Техеран. Покрај тоа, заедно со либанската шиитска организација, Хезболах претставуваше клучна географска врска во антиизраелската и антизападната „оска на отпор“. Но, целото западно крило на иранскиот со децении изграден безбедносен систем за одвраќање сега е скршен, имајќи предвид дека копнените врски со Либан се прекинати. „Нема оска на отпор без пристап до Хезболах“, рече аналитичарот Али Ваез од тинк-тенк Меѓународната кризна група .
До неодамна се чинеше дека владеењето на Асад е повеќе или помалку стабилизирано, но потоа израелско-арапскиот конфликт интервенираше во геополитичката равенка, како последователен процес. Со минатогодишниот напад на Израел, Хамас започна синџир на настани во кои Израел не само што уништи поголем дел од воените капацитети на Хамас и секако изврши геноцид врз Палестинците во Газа, туку и драстично го ослабна и го порази Хезболах. Во исто време, капацитетите на Русија се намалени од 2022 година. Москва го пренасочи најголемиот дел од своите ресурси и внимание на агресијата против Украина, која ја гледа како егзистенцијална битка против Западот.
Во таква констелација Турција ја искористи шансата. Едно време Реџеп Тајип Ердоган негуваше пријателски односи со Асад, но по избувнувањето на бунтот, Анкара многу брзо почна да дава финансиска, разузнавачка и воена помош на Слободната сириска армија. Главно од две причини: таа веруваше дека, доколку го соборат Асад, новите сириски власти ќе бидат идеолошки поблиску до Турција под АКП како исламски ориентирана влада, но и надворешно-политички зависна од Анкара, која ќе ја преземе улогата на хегемон. во тој дел на Блискиот Исток.
Руската интервенција и колапсот на сириската опозиција се чинеше дека во голема мера ги попречија плановите на Ердоган, барем што се однесува до соборувањето на сирискиот режим. Но, имаше и има уште една причина - длабоката антикурдска параноја на официјална Турција. Курдите сочинуваат меѓу пет и десет проценти од сириското население. Како не-Арапи, тие беа подложени на тешка репресија за време на националистичкото владеење на Баатистите, што честопати е обезложено од оние кои ја истакнуваат наводната толеранција на режимот на Асад. Од 2012 година, во курдските области е формиран прото-државен ентитет, Рожава или „Автономна управа на северна и источна Сирија“, под раководство на PYD, организација која де факто се појави како сириски огранок на ПКК. , која од 1984 година води постојан бунт во Турција, каде што живеат досега најголемиот број Курди.
Анкара се соочи со можноста на нејзините јужни граници да се појави втор курдски ентитет, кој Турција, за разлика од ирачкиот автономен Курдистан, го смета за терористички. Затоа, продолжи да им помага на различни исламистички и џихадистички групи, како што е Џабхат ал Нусра, првично огранок на терористичката Ал Каеда, која на крајот ја презеде областа под власта на опозицијата, а во 2017 година се трансформира во денешна ХТС. Тоа уште повеќе влијаеше на формирањето и и помогна на Сириската национална армија (СНА), која практично е алатка на Анкара. Во „соработка“ со СНА, турската армија повеќе пати ги напаѓаше сириските Курди и окупираше дел од северна Сирија како „тампон зона“, етнички исчистена.
Токму околу северот на земјата Турција изврши притисок врз Дамаск, условувајќи ја „нормализацијата“ со турската контрола на таа територија. Асад одби да отстапи, очигледно целосно погрешно проценувајќи ја состојбата на неговиот режим и способностите на неговите сојузници. За време на крајно злобната војна беа извршени бројни злосторства од сите страни. Огромен број од нив припаѓаат на армијата на Асад и нејзините сојузници. Amnesty International, која неодамна објави детален извештај во кој го обвинува Израел за геноцид во Газа, како и Комисијата на ОН, меѓу другото, документираа напади со хемиско оружје, намерно неселективно бомбардирање на цивилни населби, уништување болници и училишта, сурово мачење и масовни егзекуции на затвореници: само од 2011 до 2016 година биле убиени меѓу 5.000 и 13.000 луѓе во затворскиот комплекс Сајднаја во близина на Дамаск. И покрај сето горенаведено, Бори истакнува дека режимот на Асад имал шанса.
Томас Шмидингер (Фото: www.ukh.edu.krd)
- Во текот на 2020 година доби примирје. Минатата година Сирија повторно беше примена во Арапската лига. Имаше и процес на нормализација со ЕУ, бидејќи ЕУ сакаше да врати што е можно повеќе бегалци. Тој би можел да ја искористи можноста да започне обнова и да стекне некаков легитимитет. Имаше златна прилика и не направи ништо - објаснува новинарката, која не беше изненадена од фактот што режимот и неговата војска се распаднаа како куќа од карти за десет дена, тие беа одржувани, истакнува таа, благодарение на Хезболах и на Русите.
Брзината со која падна Асад веројатно го изненади и самиот Ердоган. Турција мора барем однапред да знае за офанзивата. Во новото прекројување на картите таа е големиот победник: нејзиното влијание силно расте, а Ердоган може да триумфира по 14 години. Ова е и обнова на исламизмот како политичка сила во арапскиот свет. Губитници се Иран и Русија, како и Хезболах. По почетокот на колапсот, двете земји брзо го отпишаа сирискиот режим и се обидуваат да воспостават некаков однос со новите власти, во кои ХТС има доминантна улога. Москва и Иран се длабоко омразени меѓу новите сириски владетели и населението воопшто.
Во текот на минатата година, Иран во голема мера се покажа како хартиен тигар и можно е да се зголеми подготвеноста на Техеран за компромиси со Западот. Русија беше понижена пред светот, десетгодишната операција за спас на стратешки важен штитеник пропадна. Покрај престижот и изгубениот сојузник, судбината на главните воени бази, воздушната база во Хмејмим и поморската база во Тартус, исто така е доведена во прашање: и двете се клучни за способноста на Русија да проектира моќ, не само во Медитеранот, туку и во цела Африка. Сепак, не треба да се избрзува со заклучоци: ХТС е исламистичка, но и националистичка организација и тешко ќе се прифати улогата на турски вазал, а Русија добро o7; доаѓа како баланс.
Има многу отворени прашања и неизвесности. Една од најважните е дали ХТС - организација која исто така извршила значителен број злосторства и го тероризирала населението на територијата под нејзина власт, особено жените - барем ќе се обиде да создаде инклузивна влада, која би одговарала на различноста на сириското општество. Нејзиниот лидер Абу Мухамед ал Џолани , кој беше во близок сојуз со „Исламска држава Ирак“, претходникот на „Исламска држава“ и човекот за чија глава Стејт департментот објави награда од десет милиони долари, неодамна беше обидувајќи се да остави впечаток на прагматичар.
- Исламистичките движења низ светот еволуираа. Тие видоа од примерот на Египет и пучот со кој беше соборен Мухамед Морси дека не можат сами да владеат. Мора да ги вклучат другите, а освен тоа, не сакаат самите да ја сносат одговорноста. Второ, тие велат дека немаат намера да напаѓаат западни цели, како што направија Ал Каеда или ИСИС. Тие сакаат да се фокусираат на сопствената земја, а во замена сакаат Западот да ги остави на мира. Освен тоа, во Кабул видовме сцени на масовно бегство, овде гледаме дека христијаните не бегаат. Додуша, има разлика помеѓу Идлиб, каде горе-долу сите ја поддржуваа ХТС и Дамаск. Времето и Сиријците ќе покажат што ќе испадне на крајот, но не очекувам многу проблеми – заклучува Бори.
Политикологот и антрополог Томас Шмидингер , автор на серија книги за Блискиот Исток, а особено за Курдите во Сирија, истакнува дека СНА во моментов претставува поголем проблем од ХТС. Додека ХТС дава барем декларативни изјави за толеранција, СНА исто така во овој момент крајно агресивно ги напаѓа курдските области како Манбиџ или Кобане. Турција е радикално против какво било вклучување на прокурдските Сириски демократски сили (SDF) во новата влада.
Со оглед на тоа што СДФ контролира околу четвртина од Сирија, ова може да значи само продолжување на војната. Тоа што на Интернет се шират извештаи за убиства на алавити, а не само до неодамна членови на режимските сили, не навестува добро. Многу ќе зависи и од потезите на САД, кои досега барем ограничено ги штитеа СДФ, со кои формираа тактичко партнерство пред неколку години. Во секој случај, истакнува Шмидингер, ова може да биде последна шанса за Сирија да воспостави национален суверенитет и да избегне трајно распаѓање како Сомалија или Либија.
- Ќе функционира само доколку навистина се воспостави инклузивна влада. Знаеме кои се Џолани и ХТС. Иако изгледа дека се однесувале добро по заземањето на Алепо, нема причина да им се верува на нивните убави зборови. Меѓутоа, доколку не се воспостави функционална влада, Турција веќе го бара северот на Сирија, уште од времето на Мустафа Кемал . Мислам дека Израел (кој изминатите денови изврши стотици воздушни напади и окупираше дополнителна сириска територија, оп. а.), исто така нема да каже „не“ на ново проширување или создавање марионетска држава – заклучува соговорникот.