Свиларството во Македонија
Свиларството во Македонија има богата историја, особено во првата половина на 20 век, кога било значаен дел од економијата и традицијата во одредени региони. За да се истражи оваа тема длабоко, ќе се осврнам на достапните информации од македонски извори, како и на потенцијални странски референци кои можат да фрлат светло врз оваа практика во поширокиот балкански и европски контекст. Ќе ги разгледам историскиот развој, причините за неговото згаснување и евентуалните странски набљудувања или студии поврзани со темата.
Историски контекст на свиларството во Македонија
Свиларството, односно одгледувањето на свилени буби (Bombyx mori) за производство на свила, во Македонија било особено распространето во регионите Валандово и Гевгелија во првите децении на 20 век. Според локални извори, како што е објавено на веб-страницата на Општина Валандово (valandovo.mk, 2018), речиси секое семејство во овие краишта се занимавало со оваа дејност. Производството на свила било толку интензивно што регионите станале познати по квалитетот на суровата свила, која се извезувала низ Европа преку трговци од различни земји. Оваа традиција била не само економска активност, туку и дел од културното наследство, каде свилата се користела за изработка на облека, прекривки и подароци за семејни свечености.
Процесот на одгледување свилени буби вклучувал внимателна грижа за ларвите, хранење со лисја од црница (Morus alba) и извлекување на свилените нишки од пашкулите. Оваа работа барала голема посветеност и знаење, пренесувано низ генерации. Свилата често се обработувала рачно, без индустриска преработка, што и давало уникатен карактер.
Златен период и економска важност
Свиларството во Македонија доживеало процут во периодот меѓу двете светски војни. Во тој контекст, регионите Валандово и Гевгелија биле дел од Кралството Југославија, а производството на свила било поттикнато од побарувачката на европскиот пазар. Според историски податоци, трговијата со свила поврзувала локални производители со купувачи од Италија, Франција и други земји каде текстилната индустрија била развиена. Оваа меѓународна димензија укажува дека свиларството во Македонија не било изолирана локална традиција, туку дел од поширок економски систем.
Падот и згаснување
Свиларството почнало да опаѓа во Македонија од средината на 20 век, со целосно згаснување во 1970-тите години. Постојат неколку клучни причини за ова:
-
Конкуренција од синтетички материјали: По Втората светска војна, развојот на евтини синтетички ткаенини, како полиестер, ја намалил побарувачката за природна свила. Ова е глобален тренд, но особено погодил мали пазари како македонскиот.
-
Индустријализација и урбанизација: Мigration од руралните кон урбаните средини го намалил бројот на семејства што можеле да се посветат на трудоинтензивното одгледување на свилени буби.
-
Недостаток на државна поддршка: За разлика од некои земји каде свиларството било субвенционирано (на пример, Италија или Кина), во Југославија, а потоа и во независна Македонија, немало доволно инвестиции за модернизација или зачувување на оваа традиција.
Локалните извори наведуваат дека последните свиларни во Македонија затвориле во 1970-тите или 1980-тите, што се поклопува со подемот на домашната текстилна индустрија базирана на други материјали. Пост на X од корисникот @AntovSr (3 март 2025) исто така споменува дека свиларството можело да преживее со поголема визија и образование, но дека тоа не се случило поради ограничените политики на времето.
Странски референци и перспективи
За да се прошири истражувањето со странски референци, важно е да се разгледаат историски и економски студии за свиларството на Балканот и во Европа. Еве неколку потенцијални насоки и извори:
-
Италијански извори: Италија била еден од главните купувачи на свила од Балканот. Студии од италијански историчари или економисти за трговијата со свила во 20 век може да содржат податоци за македонската свила. На пример, книгата “The Silk Industry of Renaissance Italy” од Luca Molà (2000) не се фокусира директно на Македонија, но дава контекст за европската трговија со свила, во која Балканот играл улога како снабдувач на суровини.
-
Британски и француски патеписи: Во 19 и почетокот на 20 век, многу европски патници го посетувале Отоманското Царство, вклучувајќи ја и територијата на денешна Македонија. Нивните записи често содржат описи на локалните занаети. На пример, делата на британската патничка Мери Едит Дарам (“Through the Lands of the Serb”, 1904) споменуваат економски активности на Балканот, иако не конкретно за свиларството во Македонија. Слични француски извори, како оние од конзуларни извештаи, би можеле да дадат увид во извозот на свила од регионот.
-
Советски и југословенски економски анализи: Во рамките на социјалистичката економија, студии за руралните индустрии во Југославија може да го споменат згаснувањето на свиларството. Советските архиви, особено оние поврзани со економската соработка со Југославија, би можеле да содржат референци за текстилната индустрија и транзицијата од традиционални кон модерни материјали.
-
Современа научна литература: Статии од бази како JSTOR или Google Scholar за историјата на свиларството на Балканот би можеле да понудат компаративна перспектива. На пример, студијата “Silk Production in the Ottoman Empire” од Donald Quataert (1993) се фокусира на поширокиот регион, но индиректно укажува дека помали центри како оние во Македонија биле дел од истиот систем пред да исчезнат.
За жал, директни странски референци специфични за свиларството во Македонија се ретки, бидејќи регионот не бил главен играч во глобалното производство на свила (како Кина или Италија). Сепак, споменатите извори може да се користат за контекстуализација.
Денешна состојба и потенцијал за обнова
Денес, свиларството во Македонија е речиси заборавено, но постојат ентузијасти кои се интересираат за негово оживување. Локалните извори споменуваат дека традиционалните методи сè уште се паметат од постарите генерации, а регионите како Валандово имаат климатски услови погодни за одгледување црници. Во глобален контекст, земји како Индија и Тајланд успешно го ревитализирале свиларството преку кооперативи и државна поддршка – модел што би можел да се примени и во Македонија.
Заклучок
Свиларството во Македонија било значаен занает со економска и културна вредност, особено во Валандово и Гевгелија, но исчезнало поради глобалните економски промени и локалниот недостаток на визија.